«Тос чурагай эртеми сонуургап чоруур улуска».
Бо хүн, эрткен кичээлди кыска кылдыр уламчылаар-дыр бис.
Бодувустуң чурагайывысты өөренип көөр дээр болзувусса, кижи бүрүзү, үш кол үндезин чурагайларын шын тургузуп алгаш, шын сайгарып билип алыры чугула:
1.«Төрүттүнген хүнүнүң тос чурагайлары» турар. Ооң санаашкынын «дугаарлаашкын кичээлдеринде» санап өөредип турар.
2.«Долу ат-сывының тос чурагайлары» турар. Ону чүгле Тыва үжүглелден санап үндүрер бис. Чүге дээрге, орус алфавиттен, биске шын кылдыр санатынмас болур.
3.Ийи тос-карактарны каттыштырганындан, четпейн барган чурагайларын долдуруп (немеп-казып) чечелээрде, «чажыт чүдүкчү адының тос чурагайын» дилеп тургаш тургузуп алырга эки.
Тыва чоннуң «Тос-Караанга» даянып алгаш тургузар болза, тос чурагайларның кол угланыышкыннары мындыг хевирлиг болур:
1)Ортузунда «1» дугаар чурагайга, кижиниң «Башкарлыр чоруу» илерээр. Улус удуртур-баштаар аажы-чаңын тодарадыр. Шак ол ышкаш, бодун үнелээр чорукту түңнээр болгаш сорулгазын чүглендирер чорукту эгелеп берип чоруур болур.
2)Сонгу-чөөн чүкте «2» дугаар чурагайга, кижиниң «Чугаакыр чоруу» илерээр. Сөске чедингир, азы чединмес байдалын тодарадыр. Шак ол ышкаш, өг-бүле тудуп шыдаар-шыдавазын чүглендирер болгаш бодунуң үнезин чурумчудуп чоруур болур.
3)Мурну-барыын чүкте «3» дугаар чурагайга, кижиниң «Сонуургак чоруу» илерээр. Амыдыралынга сонуургалын тодарадыр. Шак ол ышкаш, амыдырал таваан тударынга болгаш төлгүр чоруун тодарадып чоруур болур.
4)Мурну чүкте «4» дугаар чурагайга, кижиниң «Кадыкшыыр чоруу» илерээр. Кадык биле акшаланыр түңнелдер кады чоруур болгаш, байлакшыыр кежиин тодарадыр. Шак ол ышкаш, оран-савазынга бедик салдары биле сорулгазынга бердинген күжүн дамчыдып чоруур болур.
5)Барыын чүкте «5» дугаар чурагайга, кижиниң «Боданыр чоруу» илерээр. Баш удур сайгарар угаанын тодарадыр. Шак ол ышкаш, иштики делегейин, төлгүр чоруун, өг-бүлени тудар чоруун, даштыкы өнчү-хөреңгизин, оран-савазынга төлептиг чоруун тудуп чоруур болур.
6)Соңгу-барыын чүкте «6» дугаар чурагайга, кижиниң «Ажылгыр чоруу» илерээр. Күш ажылга идекпейин тодарадыр. Шак ол ышкаш, амыдырал чуртталгазының таваа биле оран-cавага хамаарылгазын билип ап болур.
7)Мурну-чөөн чүкте «7» дугаар чурагайга, кижиниң «Тывыштыг чоруу» илерээр. Олча-омактыг чоруун тодарадыр. Шак ол ышкаш, уран-чүүл биле ус-шевер мергежилин, төл кежии биле сорулгага хамаарылгазын билип ап болур.
8)Чөөн чүкте «8» дугаар чурагайга, кижиниң «Харыысалгалыг чоруу» илерээр. Чону биле чоок улузунга хамаарышкан харыысалга тодарадыр. Шак ол ышкаш, талантызы биле өг-бүлезинге хамаарылгазын билип ап болур.
9)Соңгу чүкте «9» дугаар чурагайга, кижиниң «Сагынгыр чоруу» илерээр. Эрткен үелерде болуп турган болуушкуннарга хамаарыштыр, сактып алыычал чоруун тодарадыр. Шак ол ышкаш, иштики делегейиниң сайзыраңгайын, кылып билир ажылынга мергежилин билип ап болур.
Ыначангаш, бо шагда, ажы-төлдүң ат-сывын адаарда, төрүтүнген хүнүнге даянып алгаш санап үндүрер болза, чүүлдүг болур. Сарыг-Шажын чок чораан үеде чонувустуң аттарын өөренип, шинчилеп көөр болзувусса, чедер-четпес чүүлдерни эскерип каап болур бис. Бодум база, бо чурагай эртемин өөренип чорааш, калган ада-иелерим ийи аңгы чурагайларын санааш, сайгарып чоруурумга, хамаарылгалыг шынга дүгжүп турар чүүлдери хөй болу бээр чораан. Кижи бодунуң ады биле төрүттүнген хүнүнүң чурагайларын каттыштырыпкаш, «Сүде-чурагайын», «Байыыр-чурагайын» тодарадып алыр болза, эртип чоруур хүннер биле шактарда, бодунуң ниити байдалын тодарадып шыдаар болу бээр.
Ниити Тыва чонувустуң чурагайын шинчилээр болзувусса, тос кожуун чоннарының ниити аажы-чаңнары биле езу-чаңчылдары мындыг хевирлиг бооп болур:
1)Тываның төп кожууннарында (Улуг-Хем, Чаа-Хөл чонунда), кижини «Башкарыксаар чорук» колдаан болур.
2)Сонгу-чөөн кожууннарда (Каа-Хем, Тожу чонунда), кижини «Чугааландырыксаар чорук» колдаан болур.
3)Мурну-барыын кожууннарда (Өвүр, Мөңгүн-Тайга чонунда), кижини «Сонуургадыксаан чорук» колдаан болур.
4)Мурнуу кожууннарда (Чеди-Хөл, Тес-Хем чонунда), кижини «Байыдып кадыкшыдар чоруу» колдаан болур.
5)Барыын кожууннарда (Барыын-Хемчик, Бай-Тайга чонунда), кижини «Боданырар чоруу» колдаан болур.
6)Соңгу-барыын кожууннарда (Сүт-Хөл, Дузун-Хемчик чонунда), кижини «Ажылдадыр чоруу» колдаан болур.
7)Мурну-чөөн кожууннарда (Эрзин, Кунгуртуг чонунда), кижини «Тывыштыг (олча-омактыг) болдурар чоруу» колдаан болур.
8)Чөөн кожууннарда (Кызыл (Шамбалыг), Таңды чонунда), кижини «Харыысалгалыг болдурар чоруу» колдаан болур.
9) Соңгу кожууннарда (Кызыл хоорай биле Пий-Хем чонунда), кижини «Сагынгыр кылдыр мөзүлээр чоруу» колдаан болур чораан.
Ниити болгаш амы-хууда шинчилел кылып чоруур кижилер, чурагайга канчалдыр шын дүгжүп алгаш чурттап чоруурувусту эскерип каап болур. Мындыг хевирлиг кылдыр, тос чурагайның чүктерин илереткен, Тываның сес чүзүн мал-маганын, «Оттуушкун» үжүглелинде сес ажык үннерден билип ап болур бис.
Мооң-биле кыска кичээлим доозуп каайн.
Дараазында кичээлге чедир, буян-кежии долу, эки хүннерни күзедим!
Үүле-херээңер бүдүп, чорууңар чогуп чорзун!