Алдын унелиг саржаг
Амгы уелерде аныяк назынныг тывалар саржагнын унезин билбейн турар. Ону чыттыг, устуг, "амданы кодээсиг" дижип, думчуктарын дырыштырары тургулаар. Саржагнын унезин билбезинден хоорайда тываларнын ажыглаары ховартап турары бар, колдуунда ёзулалдарга, сан салырынга кызыгаарлап, а хун буруде кадыывыска унези уттундуруп турар дээр болза чазыг эвес болур. Саржаг чугле тываларда хундулуг чем дээр болза чазыг апаар, саржагны шагдан тура янзы-буру чоннар ажыглалче киирип, чугле чем кылдыр эвес, а кижинин кадыынга улуг унезин билгеннер.
Саржаг мага-ботка ажыктыг будумелдерден тургустунган болгаш эр куштуг деп санаттынып турар азы болза Хун куштуг дээр, ынчангаш хоону сулараан (апатия) азы болза ур уеде мунгаралга алзып (депрессия) турар сагыш аарыглыг улуска берип болур, а сут Ай куштуг болуп турар, ынчангаш кыс куштуг деп санаттынар, ону эстеп, дувуреп турар улуска ижери таарымчалыг. Саржаг эм оъттарнын кужун улгаттырар болуп турар, ынчангаш чоон чук чоннары эм унуштерни саржагга оожум отка хайындырар азы болза янзы-буру эмнер кылырда холуур ужуру ол.
Саржагнын кижи кадыын экижидеринге дузазы:
1. Школачы уругларга ооренир материаллдарын шингээдип, сактып алыры быжыг болурда саржаг база дузалап болур. Амгы уеде чаштар эмчилери Омега болукке хамаарышкан соок далайлар балыктарынын узун чаштарга, оореникчи назылыг уругларга бээрин сумелеп турарын билир бис. Ону ада-иелер сагыыр, ынчалза-даа торээн, чип чораан чемивис саржагда база Омега болуктун будумелдери бар болуп турар. Чун, мээнин кадыынга саржаг улуг дузалыг. Кандыг-ла бир чылдагаан-биле угааны уттучал болган азы болза уттуучал аарыгдан туреп турар улуска чылыткан саржагны бажынга чаап, ижерин сумелээр болур. Баш удур мээ, нерв аарыгларындан камгаланып алыр дээр болза чылыткан саржагны ойлеп тургаш чип турары артык болбас.
2. Тырык аарындан саржаг база эмнептер, ынчалза-даа шын эвес хемчээлдиг ижерге суук албаннап болур айыыл бар.
3. Баш аарыындан изиг эвес, чылыткан саржагны чулчургайларынче чагбышаан куштуг эвес ууштаар.
4.Дувурээчел, хой бодалдарга алзып, удуп чадап турар, хат, салгыны улгаткан улуска чаа сагган инек судун оожум отка саарбышаан хайындыргаш, бир аякка бир шопулак хире саржаглааш, бээр. Ары чигири немеп алыр болза улам эки. Ынчалза-даа ары чигирин сут изиг турда холувас, секперей бээрин манап алыр.
6. Кандыг-даа устер аразында саржаг кижинин мага-бодунче, эът-ханынче синери эн улуг хуулуг болуп турар. Ынчангаш соок,-даяа аараан улуска азы болза кемдээн черинге саржаг чаары дузалыг. Бир-ле куртка ызыртып алганда база ызырган черин хуулбазын дээш хой эвес саржагны синир чааптар.
7. Иштиг уеде херээжен кижинин кежи шойлуп, холаннарлыг апарып болур. Ындыг холаннар тывылдырбазы-биле хун буруде чылыткан саржагны кежи тыртып турар черлерге синир чаар. Аргалыг болза удуурунун мурнунда чаап алыры таарымчалыг. Саржаг чылыг куштуг болганда херээжен кижинин органнарынга болгаш иштинде чаш толге таарымчалыг.
База ол ышкаш херээжен аарыглыг болза саржагны чылыткаш, иштинин дувунге (сыный, уруг савазы болгаш оон кулактары) болгаш артыкы талазындан чинге ооргазын удуурунун мурнунда чаап турарга эмнеттинеринге дузаламчы болур.
Чаш уруг торуттунерге чылыткан, изиг эвес саржагны уш хире дамдыны бээр. Уруг чаш уезинде база саржаг-биле чаарга чаштын мага-боду доруггарынга чогумчалыг. Чаа божаан иенин иштинин дувун, чинге ооргазын база чылыг саржаг биле чаар.
8. Кулак аарыырын оожуктурарда база изиг эвес, чылыткан саржагны бир хире дамдылаптар.
9. Херээжен улус чаражы ур уеде чорзун деп бодаар болза удуурунун мурнунда хирнинге болгаш бажында тейинге чылыткан саржагны чаап алыр.
Айда бир, ийи катап чылыг саржагны арнынга, мойнунга болгаш хорээнге чинней салыр чартык шак хире, уези эртерге чылыг суг-биле арнын чуп, артыкшылдыг узун арыглап алыр.
10. Кыжын, кузун соокка алыскан аарыглар нептереп турар уеде думчук иштинче хой эвестен чаап алыр.
11. Саржаг хырын одун ооскудеринге таарымчалыг болганда чемни саржаг-биле кылыры чогумчалыг. Ишти-хырны чем хайындырары кошкаак улустун оду эвээш деп санаар, ындыг улуска чылыг саржаг чиири дузалыг.
12. Чустер, сооктер аарыгларын болдурбазы-биле аныяк уелеринден дискектерин, чустерин чылыг саржаг-биле чаап чорууру артык болбас.
13. Саржаг иммунитет быжыктырарынга улуг дузалыг. Саржагны удуурунун мурнунда кулактарнын кадыг болгаш чымчак халбаннарын, хирнин, тавангайларын чаар.
14. Бууректер аарыгларын эмнээрде база даг дузун хоюдур соктааш, аргазы бар болза "дириг" отка изидип алгаш, бууректерни чиннээн сонда изиг (кеш шыдажып болур хире) саржагны бууректер дужундан, чинге ооргазын, иштинден бууректер дужун база чаар.
Саржагны эмнээшкинге ажыглаарга туннели ол дораан тыптып келбес, амгы уенин химикттиг будумелдерден кылдынган эмнер ышкаш болбас. Бойдустун берген эмнери чоорту кижини арыглап, эмнээр, ынчангаш бодун саржаг-биле ойлеп-ойлеп чаап, баш удур камгаланыр сорулгалыг саржагны ажыглалче киирип алыры артык болбас. Ынчалза-даа кандыг-даа эмни ойун сагып ижери чугула, хемчээли хамаанчок болурга дуза чок. Хоолга.
